سلسله مباحث بازشناسی فرهنگ نغمه ای دینی / قسمت دوم + اثر فاخر
طرح جلسات نقد و کارشناسی تواشیح و سایر نغمه های دینی
موضوع ، هدف و ضرورت :
تواشیح ، بعنوان سرودهای معروف و شناخته شده‌ای که در آنها ، مدح پیامبر اکرم «صلّی الله علیه و آله» و اهل بیت طاهرین او «علیهم السلام» و نیز توحیدیات و الهیّات سرایش و تنغیم میشود ، جایگاهی قابل توجه در فرهنگ قرآنی ـ دینی امروز صدا و سیما و نیز محافل و مجالس داراست ... از آنجا که این امر با وجود اهمیت فراوانش از حدود مشخص برخوردار نیست و متولّیان آفرینش ، تولید و پخش کارهای تواشیحی از تعاریف و بایدها و نبایدهای مُجمعٌ‌علیه اطلاع ندارند، ضروری به نظر میرسد جلساتی با اصحاب این فنّ برگزار گردد تا به قواعد و اصول این هنر پرداخته شده آسیب‌ها ، نقاط اوج ، نواحی ضعف و افول و سایر ملاحظات مورد بررسی قرار گیرد.
بدیهی است حاصل این جلسات ـ در صورت توفیق ـ به صورت صدا و تصویر و یا از طریق چاپ کتاب در اختیار علاقمندان قرار خواهد گرفت .
دستور جلسات و موضوعات مورد بحث :
1ـ تعریف تواشیح ـ خاستگاه :
( تواشیح در کشورهای اسلامی ( سوریه ، مصر ، مغرب زمین ) تطوّر سرودهای دینی در ایران ، تواشیح در ایران) .
ضرورت بررسی این مباحث از آن است که ارباب تواشیح به تدریج از الگوهای اصیل و ماندگار، به سرودهای سست و بی‌ریشه روی نیاورند ، بلکه با اقتدا به پیشینة غنی این فنّ، لوازم ادامه راه را فراهم نمایند .
بدیهی است در این میان از اقتضاءات خاص کشور و فرهنگ جامعه نمی‌توان غافل بود و باید آن را در کنار اصول غیرقابل عدول لحاظ کرد .
2ـ نقش و جایگاه تک‌خوان در تواشیح :
تفاوت فاحش تواشیح‌های اجرا شده در مصر و سوریه با آنچه در ایران اجرا میشود، بیانگر آن است که تواشیح در ایران کمترین تکیة ممکن را بر تک‌خوانی دارد ، در حالی که در مصر و سوریه نقش اصلی، متوجه تک‌خوان است و گروه با همة بزرگی‌اش به عنوان مکمّل اجرای تک‌خوان است . لذا بررسی اساسی و ریشه‌ای این مسئله ضروری است .
3ـ سرودهایی با نام آکاپلا و فرق آن با تواشیح :
( بررسی بازخورد این نوع سرود در ایران و خارج از کشور ، ارزش موسیقایی آن ) .
سرودهایی دینی ـ دعایی، با سبک آکاپلا توسط برخی موسیقیدانان معاصر کشور ساخته شده است که به دلیل تکنیک بالا در تهیه و تولید آنها ، مورد استقبال صدا و سیما قرار گرفته و گروه‌های تواشیح هم بعضاً از آنها سرمشق می‌گیرند . البته اخیراً تولید این کارها رو به کاستی گراییده است . این که این کار قابل رواج و گسترش است یا خیر و آیا میتوان آن را به جای تواشیح قلمداد کرد و خلاصه مرجّحات پرداختن به این امر یا اعراض از آن ، از مطالبی است که لازم است دستمایه بحث و گفتگو در این جلسات باشد .
4ـ ارزشیابی کارهای فردی با نام مستعار سامی یوسف :
( عیار موسیقایی کار ، اداء و تلفظ ، عربی یا غیر عربی بودن ، جواز یا عدم جواز اختلاط کار با زبان فارسی ، همچنین زبان انگلیسی ، بررسی تبعات رواج این سبک و تأثیر آن بر ذائقه عامه مردم ) .
سامی یوسف به عنوان فردی که با اختلاط چند سبک به طعم جدیدی از سرودهای مذهبی دست پیدا کرده ، اخیراً مورد توجه صدا و سیما قرار گرفته و به کرّات و در مواقع و مناسبت‌های متعدّد از ترانه‌های آن پخش میکند[1]. از آنجا که این سبک، جدید است و صدا و سیما که تأمین کننده غذای سماعی ، بلکه روحی مردم است باید به طعامی که به خورد مردم می‌دهد، کاملاً علم داشته باشد و از مصونیّت و عدم مسمومیّت آن مطلع باشد، لازم است کارهای سامی یوسف توسط کارشناسان مورد ارزشیابی قرار گیرد .
5ـ اجرای خضوع صوتی و نرمش‌های کذایی در لحن و اداء
این خصوصیت در کارهای قدیم تواشیح عربی و سرودهای مذهبی و نغمههای ایرانی وجود ندارد ، امّا اخیراً سرودهای تواشیح گونه (از قبیل آنچه سامی یوسف اجرا میکند و نیز آنچه بعضاً از سوریه و حتی مصرِ اخیر میرسد) دارای این خصوصیت هستند . ظاهراً این پدیده ناشی از نفوذ و نشت با برنامه آهنگهای غربی در فرهنگ لحنی مسلمانان است. لزوم بررسی این مهم ، حفظ حدود و تعاریف تواشیح از یک سو و سرودها بلکه موسیقی ایرانی از سوی دیگر است .
[1] خوشبختانه در زمانی که این نوشته بازخوانی میشود ، پخش صدای این فرد از صدا و سیما بطور چشمگیری کاهش یافته است.
6ـ جواز یا عدم جواز متون فارسی در تواشیح
این موضوع از آن جهت لازم است مورد توجه قرار گیرد که تواشیح عربی در ایران به طور کامل مفهوم نیست، بلکه مستمعین عام و در مواردی خاص فقط بخشی از مفهوم را دریافت می‌کنند و لذا برخی برای جبران این نقیصه به فکر تلفیق و اختلاط افتادند و آثاری هم با این خصوصیت آفریده شد . بررسی حظّ معنایی و مفهومی ، حظّ لحنی و نغمه‌ای و بالاخره ادامه یا قطع چنین شیوه‌ای از موضوعات این مبحث است .
7ـ بررسی حشوهای بین برنامه‌ای در صدا و سیما ( علی‌الخصوص شبکه‌های قرآنی و معارف )
اذکار کوتاه از قبیل ذکر روزهای هفته ، صلوات‌های مختصر ، دعاهای موجز از جمله کارهایی هستند که صدا و سیما و در لابلای برنامه‌های مختلف و برای پر کردن خلأهای بین برنامه‌ای از آن استفاده می‌کنند . از آنجا که برخی از این کارها جنبه ذکر داشته و به دفعات تکرار می‌شوند و دفعات پخش آنها هم زیاد است و مع‌ذلک این مهم تاکنون توسط اصحاب ذوق و لحن داوری نشده و عیار حظّ و میزان بهرة آن اندازه‌گیری و معرفی نشده است و باز خورد آن در میان مردم نیز بررسی نشده ، لازم است مورد تدقیق قرار گیرد .
8ـ بررسی موضوع پرده‌ها در نغمه ، علی‌الخصوص ربع پرده و لطائف دیگر
یکی از اختصاصات تغنّی در فرهنگ مسلمانان ربع پرده است . ربع پرده جانمایه موسیقی و حنین نغمه است .
این عنصر اکسیرگونه در شبیخون غرب بر فرهنگ موسیقی کشورهای مسلمان بشدّت آسیب دیده است و اینک ، دیگر ، آهنگ‌ها و ترنّم‌ها از روح و جان تهی شده‌اند و این مسئله به حوزه تواشیح و سرودهای دینی هم کشیده شده لذا برای مرزداری از حدود و شرایط نغمههای اصیل و جان‌دار باید که به این مسئله پرداخته شود.
9ـ بکارگیری ادوات موسیقی در تواشیح ، آری یا نه ؟
از آنجا که تواشیح باید واقعاً و خارج از هرگونه تعارف و تشریفات ، توانایی به وجد آوردن مستمع را داشته باشد برخی ، آلات موسیقی را برای جبران کمبودهای مذکور اضافه می‌کنند تا کار شنیدنی و جذّاب‌تر شود .
در این مطلب شکّی نیست که ادوات موسیقی چنین توانایی را دارند ، امّا آنچه مهم است حفظ حیثیّت تواشیح به عنوان یک سرود دینی است که باید بتواند بدون توسّل به لوازم و ادوات ، خود اسباب ابتهاج مستمع را فراهم کند . از طرفی مشاهده میشود ترانه‌ها ، سرودها و تصنیف‌های ضعیف و کم مایه ، بلکه مضلّ و باطل ، با زور ادوات موسیقی به خورد مستمعین داده میشود و دیگر گوشی برای شنیدن صداهای غیر از خود باقی نمی‌گذارند و در نتیجه ساخته‌هایی از جنس تواشیح که فقط متّکی و منحصر به صدای خوانندگان است، به استضعاف و انزوا کشیده می‌شوند .
لذا مسئله قابل بحث است و نتیجة آن سرنوشت ساز .
10ـ متن و شعر در تواشیح
از آنجا که ایرانیان با زبان عربی آشنایی کافی ندارند و از طرفی شعر عربی پیچیدگی مخصوص بخود دارد، لازم است در تواشیح از عبارات و کلماتی استفاده شود که به صورت عرف و معمول با فرهنگ عامه مردم نزدیک باشد . بدیهی است این امر مستلزم ترسیم خطوطی مشخص برای سرودن شعر و انتخاب اشعار از قدماست . در صورتی که اشعار اصیل و قدیمی که جزو تراث ادبی ـ سیاسی اسلام است (مانند اشعار کمیت و دعبل ) در دستور کار باشد باید لوازم افهام معانی آن به بهترین وجه برای مستمع ایرانی فراهم شود .
11ـ صدای زیر در تواشیح :
در تواشیح‌های عربی ، گاهی و البته بندرت در میان جمع صداها، صدای زیری بگوش میرسد که پردة مخالف صدای دیگران را می‌خواند . این صدای زیر دارای مختصّاتی است که محاسن آن در این مجال قابل بیان نیست .
در تواشیح‌های ایرانی هر چند این مسئله به صورت یک روش درآمده و معمولاً در هر کار دسته جمعی ، یک نفر با صدای زیر و ریز و باریک ، مخالف پردة جمع را اجرا میکند امّا از آنجا که برخی از این کارها از یک ذوق سلیم نشئت نگرفته و برای آن تعریفی وجود ندارد و حظّ و لذت مستمع ، اصلاً در آن مورد ملاحظه قرار نگرفته، لازم است این مسئله به دقّت مورد تحقیق و بررسی قرار گیرد تا وجوه افتراق بین کار بزرگان تواشیح مصر با کار ایرانیان که بیشتر از اُپراهای آسیای میانه الهام گرفته، شناخته شود .
گفتنی است :
12ـ نقشبندی و تحلیل آثار او
از آنجا که شیخ نقشبندی از نوادر روزگار در فنّ تواشیح و ابتهال است و در این کار صاحب مکتب و دارای سبک است و شیوة او در اجراء، عالم‌گیر است، مناسب به نظر میرسد به تجزیه و تحلیل آثار او پرداخته شود تا با شناخت و معرفتی که حاصل می‌گردد، الگوهای صحیح و برتر برای روندگان این راه مدوّن گردد .
13ـ دعاهای مأثوره ( اجرا به سبک سنّتی در ایران امّا مطابق با مقتضای صدا و سیما )
ادعیه مأثوره از خاندان نبوّت علیهم السلام ، بعد از قرآن کریم گرانبهاترین تراثی است که نصیب اهل اسلام شده است . از آنجا که این ادعیه متعلق به شیعیان است و دیگران خود را از آن محروم کردهاند ، سبک خواندن آنها نیز تلازم با فرهنگ شیعه خصوصاً مردم ایران زمین پیدا کرده است، هر چند در عراق و لبنان نیز سبکی از خواندن این ادعیه ، معهود و معروف است .
امّا به دلیل وجود رادیو و تلویزیون خالص شیعی در ایران ، سبک ایرانی نمایانتر و شاخصتر است .
این سبک مشخصاتی دارد که تخطّی از آن، لطافت نغمة دعا را کم
میکند ، التقاط در اداء و تلفظ، التقاط در لحن عربی ، فارسی ، درآمیختن ادعیه با ابتهال یا سرودهای دسته جمعی ، از جمله این موارد است .
لذا شناخت حدود و ثغور دعای مجوّد که توسط نغمهپردازان فصیح و هنرمند ایرانی اجرا میشود ، لازم است ؛ همچنانکه معرفی سبک اصیل و دلربای عراقی که توسط داعیانی همچون حجتالاسلام باقر المقدسی اجرا شده، باید معرفی گردد .
14ـ مناجات و آواز عرفانی در صدا و سیما
هنرآواز ایرانی ریشه در عشق و شور مردم هنرمند ایران زمین به و لایت خاندان نبوت دارد به طوری که میتوان گفت : مناجاتهای فارسی و آوازهای عرفانی در گلدستههای سر به آسمان کشیده حضرت ثامنالحجج «علیهالسلام» و امامزادگان شریف تکون یافته و نغمههای اصیل ایرانی برگرفته از رثاء و مدح اهل بیت پیامبر اکرم است که در ایام الله ، خصوصاً در ماه عزای حسینی بر خاطر خطیر ذاکران هنرمند خطور کرده است .
معالاسف این تراث ذیقیمت در دو سه دهة اخیر به دلیل روانشدن لجنزار موسیقی غربی در حال آلوده شدن است و اینک سبد فرهنگ عمومی از چنین کالای گرانبهایی پر نیست و جای آن را آهنگهای شهوتانگیز و سخیف که مختصّ مجالس اراذل و اوباش است، پرکرده و این خطر بزرگی است که به نظر میرسد از سوی دشمنان با برنامه ریزی دنبال میشود .
لذا توجه به مقوله آواز اصیل عرفانی و مناجاتها و ذکر خاندان عصمت و طهارت ـ علیهم السّلام ـ به عنوان یک هنر فاخر و بینظیر ضروری مینماید ، هنری که همچون خط شگفتانگیزِ نستعلیق و هنرنگارگری و مینیاتور پیشرفته منحصر به ایران شیعی است و هیچ ملتی و فرهنگی از آن بهره کامل ندارد .
ناگفته نماند این هنر با فنّ مداحی متعارف فرق دارد و نحوه اجرا و صدا و اداء و استفاده از حنجره منحصر بخود است، کما اینکه با هنر آواز و موسیقی هم متفاوت است .
همکاران در اجرای این طرح :
1ـ رادیو قرآن
2ـ شبکه قرآن سیما
3ـ اداره نغمات دینی معاونت صدا
4ـ کارشناسان مدعو
کارشناسان مدعو
نام این اساتید گرامی که برخی قاری ، برخی اهل نغمه و تواشیح و برخی موسیقیدان و همگی صاحب دست و نظر در زمینههای مورد بحث میباشند در مقدمه آمده است .
مکان
سالن جلسات شورای عالی قرآن
لوازم مورد نیاز :
1ـ در دسترس بودن نوارهای صوتی ـ تصویری تواشیح خوانان ایرانی ، مصری ، سوری و غیره .
2ـ مجهز بودن اطاق جلسات برای پخش به هنگام هر تواشیح در حین برگزاری جلسه .
3ـ ضبط صوتی ـ تصویری از برنامه .
4ـ کتب شعر و متون تواشیح جدید .
منبع: کتاب سه شنبه ها/ تالیف: شورای عالی قرآن
هدیه قسمت دوم : "عابد یحمل" با اجرای بی نظبر مرحوم شیخ محمد عمران و سعید حافظ
